Bà Jane Goodall, chuyên gia về linh trưởng (primate) và cũng là nhà bảo tồn sinh vật, vừa qua đời, hưởng thọ 91 tuổi. Sự đóng góp của bà được công nhận và tôn vinh như các công trình vĩ đại đã thay đổi thế giới. Rất nhiều người biết đến bà qua các chương trình nghiên cứu, thẩm định và truyền bá kiến thức về tinh tinh (chimpanzee hay “chimp” một giống vượn / khỉ không đuôi).
Jane Goodall sinh ngày 3 Tháng Tư năm 1934 tại London, Anh Quốc, Từ thủa thơ ấu, cô bé Jane đã say mê tìm hiểu cách sinh hoạt của thú vật chung quanh. Rời gia đình năm 18 tuổi, cô gái trẻ làm nhiều công việc để tự lập và khi làm thư ký cho một hãng phim đã mang đến cơ hội sinh sống tại châu Phi. Ở đó, Jane trở thành phụ tá cho nhà nhân chủng học Louis Leakey. Chính ông Leaky đã mở ra con đường giáo dục đặc biệt cho phụ nữ này. Năm 1965, Jane Goodall thụ nhận văn bằng tiến sĩ về ethology, ngành học nghiên cứu sinh hoạt của thú vật trong thiên nhiên từ đại học Cambridge, Anh Quốc. Bà là người đầu tiên đoạt bằng tiến sĩ mà không trải qua chương trình đại học để tốt nghiệp cử nhân (AB). Người chồng, ông Derek Bryceson, đã giúp bà Goodall thành lập Gombe Stream National Park tại Tanzania.
Gombe nơi bà Goodall sinh sống và làm việc, cho đến năm 1975 trở thành nơi huấn luyện của các sinh viên ban cao học, tiến sĩ ngành ethology.
Rời châu Phi, bà Goodall qua Hoa Kỳ sinh sống và thành lập nhiều tổ chức nghiên cứu và giáo dục về ngành học kể trên như Jane Goodall Institute for Wildlife Research, Education and Conservation (hay the Jane Goodall Institute) tại California, Jane Goodall’s Roots & Shoots…
Các khám phá của Tiến Sĩ Goodall đã sửa chữa các thành kiến sai lầm của con người về tinh tinh. Giống vượn ấy ăn thịt và hoa quả, biết chế tạo và dùng dụng cụ cũng như hiểu biết và sinh sống theo tổ chức xã hội phức tạp. Sau nhiều năm quan sát, thử nghiệm, bà Goodall đã ghi chép và phát hành cuốn The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior (1986), cuốn sách giáo khoa đầu tiên tạo dựng căn bản kiến thức về tinh tinh.
Khám phá về loài vượn của bà Goodall bắt đầu khi “chung sống” trong rừng với con tinh tinh mà bà đặt tên là David Graybeard. Lần đầu khi lẽo đẽo theo David, Jane Goodall trao cho con vật một hạt đậu thông. David cầm rồi thả rơi hạt đậu nhưng lại nhẹ nhàng nắm tay bà ấy. Thì ra đó là cách tinh tinh trấn an đồng loại. Bà Jane nhận ra khoảnh khắc thân thiện này và tiếp tục trao đổi với con vật qua các cử chỉ.
Ngày qua ngày, Jane Goodall quan sát và ghi nhận những điều mới mẻ khác. Có lần David dùng một cành cây, tước bỏ hết lá rồi chọc cho bể ổ mối và thong thả bốc từng nhóm mối mà ăn. Hoạt động ấy cho thấy rằng tinh tinh biết “chế tạo” và dùng vật dụng, biến cành cây thành que nhọn, và ăn mối như các động vật ăn thịt.
Jane Goodall tiếp tục tìm kiếm, học hỏi qua cách sống quây quần với loài vượn, đặt tên từng con thú thay vì nhìn ngắm từ xa qua phim ảnh thu góp. Cách nghiên cứu vô cùng mới lạ qua kinh nghiệm cá nhân. Tiếp xúc gần gũi với thú rừng để thu nhặt dữ kiện kể cả tìm hiểu cảm xúc của chúng. Những năm 60 của thế kỷ trước, khoa học chưa biết nhiều về thú vật để truyền lại kinh nghiệm học hỏi, và Jane Goodall đã tự học theo phương cách riêng.
Thay vì đánh số, Jane Goodall đặt tên cho mỗi con tinh tinh, ghi chép hành động và cách biểu hiện cảm xúc của chúng rồi công bố các khám phá ấy. Điều dễ hiểu là các nhà khoa học sinh vật ngỡ ngàng rồi phản đối, chê bai vì chưa ai chịu lang thang trong rừng ngày này sang ngày khác. Họ cho rằng phương cách tìm hiểu của bà ấy “sai”, trẻ, ít kinh nghiệm và chẳng tốt nghiệp từ trường học nào nên các khám phá nọ “thiếu căn bản” khoa học (chưa được chứng nghiệm).
Bỏ mặc lời khen chê, bà Goodall tiếp tục công việc nghiên cứu qua những sinh hoạt trực tiếp với thú rừng. Jane Goodall là một trong ba sinh viên được giáo sư Leakey tuyển chọn để tìm hiểu về linh trưởng trong môi sinh của chúng. Jane Goodall chọn vượn tinh tinh, Dian Fossey tìm hiểu về khỉ đột (gorilla) và Birutė Galdikas học hỏi về đười ươi (orangutan). Bộ ba này được đề xướng là “Leakey’s Angels”, ba thiên thần của giáo sư Leaky trong ngành ethology.
Thế giới biết đến bà Goodall qua công trình khám phá của bà ấy vào năm 1963 khi National Geographic đăng tải bài công bố đầu tiên “My Life Among Wild Chimpanzees.”
Sau đó, các công trình khám phá và huấn luyện của Tiến Sĩ Goodall đã được thế giới công nhận qua các giải thưởng cao quý: Dame Commander of the Order of the British Empire (DBE) năm 2003; the Templeton Prize (2021); the Stephen Hawking Medal for Science Communication (2022), và the Presidential Medal of Freedom (2025).
Ngoài các thành quả trong khoa học, công trình khám phá của bà Goodall được tuyên dương như một cuộc cách mạng phá đổ các thành kiến về phương thức nghiên cứu động vật và phá đổ cả hàng rào [vô hình] ngăn cản phụ nữ tiến thân trong xã hội. Các khám phá ấy cho thấy ranh giới giữa con người và thú vật không còn rõ rệt như trước.
Cuộc đời của bà Goodall được ghi chép qua nhiều cuốn phim tài liệu. Trong cuộc phỏng vấn của đài truyền hình NBC năm 2022, bà Goodall mô tả chi tiết về cách hành xử của tinh tinh trong xã hội vượn, tính cách “gia trưởng” của con đực, alpha male, luôn tỏ ra mạnh mẽ và thích dẫn đầu; hung hăng tranh giành và xua đuổi các con vượn không tuân phục… rồi so sánh với cách hành xử của ông Trump, “male chimpanzee”. Các tính cách “gia trưởng” của tinh tinh xem ra không khác với con người cho lắm.
Ngay trong tuổi bát tuần, bà Goodall vẫn tiếp tục cổ võ các tài liệu giáo dục với mục đích xoay chuyển ý nghĩa của con người về thú vật chung quanh, xem chúng như “bạn” và đối đãi tử tế thay cho việc buôn bán để giúp công việc nặng, để giải trí… Bà muốn giúp người trẻ xông pha, nuôi giữ hy vọng và tin tưởng vào xã hội tương lai.
Thế giới bày tỏ lòng thương tiếc quý mến với một con người lỗi lạc, đóng góp nhiều công trình nghiên cứu cho nhân loại khi bà Goodall mãn phần năm nay ở tuổi 91.
The post Jane Goodall và loài vượn appeared first on Saigon Nhỏ.
