Trên mạng xã hội tràn ngập hình ảnh tiểu thương ở khắp các miền đất nước khóc vì phải đóng cửa kinh doanh.
Các hộ kinh doanh nhỏ phải khai thuế như một công ty. Bộ trưởng tài chính Nguyễn Văn Thắng hào hứng áp dụng các quy định về kê khai thuế ở các nước dân chủ tiên tiến để hoạt động kinh doanh của các hộ cá thể trở nên minh bạch hơn.
Ông Thắng mới tuyên bố kế hoạch của mình vào giữa tháng Năm thì chính sách được thực thi vào ngày 1 tháng Sáu, gần như ngay lập tức, chỉ sau hai tuần.
Hàng loạt chợ đầu mối, các cửa hàng buôn bán hàng tiêu dùng đóng cửa. Các hộ kinh doanh bị buộc phải nhận chuyển khoản thay vì tiền mặt đã tìm cách né thuế.
Chính quyền huy động công an đi kiểm tra hộ kinh doanh né thuế.
Bộ trưởng Tài chính và Cục thuế của ông muốn hoạt động kinh doanh nhỏ lẻ phải minh bạch. Từ “minh bạch” nghe đúng như vậy, tại sao nó lại gây ra hậu quả là hoạt động kinh doanh toàn quốc đình trệ? Tại sao chính quyền lại phải dùng đến công an như mọi khi?
Liệu công an có khả năng làm cho hoạt động kinh doanh “minh bạch” hơn giống như họ có thể bắt người vì tội “tuyên truyền chống nhà nước” hay “lợi dụng quyền tự do dân chủ”?
Bộ trưởng Thắng có biết Việt Nam của ông thiếu cái gì để khiến cho khái niệm ông nói ra, “minh bạch”, thì đúng, y hệt như các nước văn minh, nhưng đi vào thực tế Việt Nam, nó lại khiến nền kinh tế đình trệ?
Minh bạch chính quyền trước hay tiểu thương trước?
Thiếu luật pháp minh bạch. Thiếu hệ thống công an, thuế, “quản lý thị trường” trong sạch. Trước khi yêu cầu người dân kinh doanh nhỏ “minh bạch”, chính quyền phải minh bạch với chính họ trước đã. Đó là ý kiến của một tiểu thương ở Tp. HCM chia sẻ với RFA. Anh nói:
“Trước khi làm sạch tiểu thương, chính quyền phải làm sạch mình trước, làm sạch công an địa phương trước. Tiểu thương lắt léo, úp mở. Đúng. Nhưng tiểu thương úp mở là vì cái bộ máy của chính quyền bắt buộc chúng tôi phải như vậy để sống. Bây giờ tôi lấy ví dụ. Cửa hàng của tôi hàng tháng vẫn phải nộp phong bì hai triệu rưỡi cho Quản lý thị trường. Mấy ảnh chia nhau cho các bên khác thế nào tôi không rõ. Công an thì thỉnh thoảng ghé qua, lúc thì xin vài trăm, lúc thì lấy món này món kia không trả tiền mà nói là “cửa hàng ủng hộ”. Mỗi lần cơ quan họ đi du lịch, tập huấn, đại hội, họ lại gọi điện bảo mình “ủng hộ”. Những số tiền tôi phải chung chi để yên thân làm ăn đó mà cũng có hóa đơn đỏ thì tôi cũng sẵn sàng khai thuế đầy đủ.”
Năm 2013, bà Phó Chủ tịch nước khi đó là Nguyễn Thị Doan phát biểu trước Quốc hội nhân thảo luận về việc chính quyền địa phương ăn tiền của dân trong vấn đề y tế và nhiều vấn đề khác, rằng “Người ta “ăn” của dân không từ cái gì nữa”.
Một tiểu thương khác, kinh doanh ở chợ đầu mối lớn, thừa nhận với RFA rằng mình có trốn thuế. Theo chị, không trốn thuế thì không sống nổi. Muốn người kinh doanh nhỏ khai đủ doanh thu để đóng thuế, chính quyền phải sửa đổi ngay chính hệ thống của họ. Chị chia sẻ:
“Tiểu thương chúng em có cả một cẩm nang để đối phó với những trò làm tiền của công an, thuế vụ, Quản lý thị trường, chính quyền phường, quận. Làm ăn có mặt bằng, trong nhà có kho hàng dự trữ như em thì phải nộp tiền chung chi hàng tháng. Em sống ở đây, hằng năm phải đóng phí bảo trì giao thông, nhưng khách vào cửa hàng em đỗ xe 5 phút ngoài đường mà không bị mang đi là bởi vì em nộp tiền hàng tháng. Thời buổi khó khăn, em ngừng chung chi coi. Không còn khách ghé qua cửa hàng nữa vì xe của khách bị hốt đi mất. Có cửa hàng gần nhà em còn bị họ trồng một cái cây ngay chính giữa cửa ra vào. Cây vẫn trồng trên lề đường của nhà nước nhưng trồng kiểu đó là hiểu rồi. Chung chi đủ rồi cây mới được bứng đi cho mà làm ăn. Còn mấy chị buôn bán vỉa hè nay đứng chỗ này mai đứng chỗ kia, không có mặt bằng cố định như em thì cũng phải chung chi cho trật tự khu phố. Không chung chi nó hốt luôn nước mía, trái cây sinh tố về đồn.”
Có quá nhiều khoản chi vô lý thực chất là chi phí để duy trì kinh doanh nhưng không khai báo được, buộc tiểu thương phải tự tìm cách “khấu trừ” chỗ khác để giảm giá thành sản phẩm. Đó là giải thích không chỉ của nhiều người kinh doanh nhỏ ở Việt Nam cho RFA. Thậm chí, một thầy giáo muốn mở một lớp dạy ngoại ngữ chính thức, có giấy phép, cho RFA biết rằng anh vừa mới treo bảng quảng cáo trước nhà, còn chưa tuyển sinh được em học sinh nào thì trên quận đã gọi điện xin tiền rồi.
Có phải tiểu thương toàn kẻ xấu?
Nhiều bài báo trên truyền thông nhà nước và mạng xã hội những ngày qua ủng hộ chính sách đòi hỏi tiểu thương phải minh bạch đầu ra, tức xuất hóa đơn bán hàng. Đối với đầu vào, nhưng chi phí kinh doanh, nếu hàng hóa không có hóa đơn thì lập tức bị dán nhãn là “hàng không có nguồn gốc, xuất xứ” và tịch thu.
Tuy nhiên, giao dịch nhỏ và không có hóa đơn chứng minh là hiện tượng phổ biến của kinh doanh nhỏ, không chỉ ở Việt Nam mà ở bất kỳ nơi nào có kinh doanh nhỏ. Về mặt chính sách, nhiều quốc gia tiên tiến không bắt ép người kinh doanh nhỏ phải có hóa đơn đầu vào và đầu ra một cách cứng nhắc, máy móc.
Khi chính quyền bắt ép người dân phải chứng minh nguồn gốc xuất xứ hàng hóa mua vào bằng hóa đơn và xuất ra hóa đơn bán lẻ khi bán hàng, họ không hiểu được quá trình hàng hóa đi từ nơi sản xuất đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Đó là chia sẻ của một nhà hoạt động xã hội cũng đồng thời là thương nhân buôn bán ở Việt Nam. Chị cho giải thích:
“Ví dụ, mặt hàng lúa gạo, rau, củ, quả, quế, hồi, hạt, rồi bánh phở cho vào bát phở ăn hằng ngày ở Hà Nội. Đầu tiên, phải có những người đi vào các bản làng gom hàng. Họ mua bán với bà con trong bản theo từng bao tải. Cứ đếm bao tải, cân ký trả tiền. Rồi họ chở ra bán cho một chị ở huyện.
Từ bản làng ra đến chợ ngoài huyện là cả một công trình: có lúc thuê thanh niên chạy xe máy vào nhà dân chở ra, có đoạn phải thuê thanh niên khuân vác vì đường khó khăn. Có đoạn phải thu gom ở gần sông suối để thuê thanh niên vác qua suối một lần cho tiết kiệm thời gian, tiền bạc.
Khi xuống đến huyện rồi, chị đầu mối ở huyện này tiếp tục thu gom số lượng lớn hơn, mang xuống chợ đầu mối ở cấp vùng. Chúng tôi lại mua từ chợ đầu mối, phân phối nhỏ cho các đại lý, từ các đại lý lại bán lẻ cho các bà bán phở trên phố.”
Rõ ràng, Bộ Tài chính không xem xét thực tế này hoặc hiểu nhưng vô cảm trước thực tế cuộc sống mưu sinh của người lao động. Quốc hội Việt Nam và Bộ Tài chính đã thực thi một chiến dịch gần như “đánh úp” dân. Quốc hội ra quy định ngày 17 tháng Năm thì Bộ Tài chính thực hiện ngay ngày 1 tháng Sáu, không có lộ trình cho dân chuẩn bị về nhận thức, tài chính và phương tiện.
Trao đổi với RFA, chị thương nhân nói trên cho rằng cách nói “thương lái” hoặc “con buôn” thường mang hàm ý miệt thị người kinh doanh nhỏ mà không thấy được vai trò của họ trong nền kinh tế và xã hội.
“Tiểu thương có phải toàn kẻ xấu không? Không phải. Chúng tôi phải có khả năng sắp xếp rất giỏi để mặt hàng có thể đi từ cánh đồng của bà con nông dân ở đồng bằng, ở miền núi, đến được các chợ đầu mối. Tức là làm cho sản phẩm nhỏ lẻ, nằm rải rác được tập trung lại. Sau đó lại phải phân chia nhỏ sản phẩm ấy ra để đưa đến khách hàng cuối.
Toàn bộ quá trình đó liệu có thể có hóa đơn được không? Nhà nước có muốn đánh thuế chúng tôi trong tất cả từng công đoạn của toàn bộ quy trình đó không? Lâu nay thì nhà nước bỏ qua. Bây giờ họ đánh thuế. Họ bắt hóa đơn. Không có hóa đơn thì coi như là hàng “không có nguồn gốc xuất xứ”.
Mỹ khấu trừ thuế cho kinh doanh nhỏ, Việt Nam đánh thuế
RFA chia sẻ những diễn biến đang xảy ra ở Việt Nam cho chị Jessica Phạm, một chủ tiệm phở người Việt ở Virginia, Hoa Kỳ. Chị cho biết đối với kinh doanh nhỏ như làm quán phở, mở tiệm nail, người kinh doanh luôn có hàng trăm đầu việc phải mua vào bán ra mà không có hóa đơn được. Không phải vì muốn né hóa đơn mà vì các giao dịch đó quá nhỏ và quá nhiều.
“Dù ở Mỹ hay ở Việt Nam thì hoạt động kinh doanh nhỏ lẻ của dân luôn có những hoạt động không có hóa đơn nhưng không bất hợp pháp vì luật không cấm. Nó lại diễn ra từ lâu rồi và công khai như vậy nên được nhà nước mặc nhiên công nhận như loại bất thành văn.
Những nhà hàng cao cấp thì đầu vào toàn do những công ty lớn cung cấp nên sẽ có hóa đơn. Nhưng ở tiệm phở như của tôi, tôi thuê một anh đầu bếp đến huấn luyện cho nhân viên mới tất nhiên không có hóa đơn. Tôi thuê anh Mễ sửa ống nước, sửa điện trong bếp cũng không có hóa đơn. Tôi mua cái lò vi sóng treo tường về cũng phải ngoắc hai anh Mễ vô treo lên giúp, cũng không có hóa đơn. Tôi bán ngày bao nhiêu tô phở thì có hóa đơn. Thực ra Chánh phủ Mỹ không bắt buộc phải in hóa đơn nên nhiều tiệm phở vẫn lấy tiền mặt thôi, còn tôi vẫn in hóa đơn.
Chúng tôi phải chi quá nhiều thứ nhưng không có hoá đơn đầu vào, cho nên Chánh phủ Mỹ thấy nếu chúng tôi nộp đủ thuế đầu ra thì nó thiệt thòi. Vì vậy Mỹ có “khấu trừ thuế tiêu chuẩn” cho người tự kinh doanh và kinh doanh nhỏ như tôi. Đó là số thuế đương nhiên được hoàn lại để hỗ trợ cho hoạt động kinh doanh của người kinh doanh nhỏ.”
Việt Nam có chính sách hỗ trợ cho hoạt động kinh doanh nhỏ như vậy không? RFA hỏi một số tiểu thương. Câu trả lời nhận được là “đất nước vươn mình trên ti vi, còn trong cửa hàng, chúng em oằn mình nộp các loại thuế phí có tên và các loại thuế phí không có tên. Các loại thuế phí không có tên nộp cho người của nhà nước đấy ạ nhưng không được phép ghi vào sổ để trừ thuế.”
Ở Mỹ, người kinh doanh nhỏ không phải tốn chi phí cho một hệ thống chính quyền địa phương ăn tiền chung chi của tiểu thương “không chừa một thứ gì.” Họ có toà án, báo chí, hiệp hội nghề nghiệp độc lập của họ. Cảnh sát của họ bảo vệ họ chứ không phải kẻ thù của họ.
Ở Việt Nam, theo các tiểu thương, quá trình mua đầu vào chủ yếu cũng là những hoạt động nhỏ lẻ đến mức không có hóa đơn. Mua bao bì, giấy gói hàng, túi đựng rác, đựng hàng cho khách, thuê người làm ngắn hạn một hai giờ, và nhất là các loại hàng hóa có nguồn gốc nhập khẩu tiểu ngạch từ Trung Quốc đều không có hóa đơn.
“Những hàng hóa này hoàn toàn hợp pháp. Nhưng bây giờ chính quyền vào kiểm tra, cả một kho hàng trong nhà cái nào cũng đòi hóa đơn. Không có hóa đơn thì tịch thu. Dân làm sao sống nổi?”, một chị tiểu thương ở ngoại thành Hà Nội chia sẻ.
Tiểu thương ở hàng loạt chợ đầu mối đang đóng cửa tạm nghỉ kinh doanh vì yêu cầu có hoá đơn đỏ xác nhận hàng mua về, có hoá đơn in ra từ máy khi bán hàng đi. Tại sao họ hành động như vậy?
Quy định về hóa đơn đầu vào và đầu ra là quy định đúng. Tuy vậy, có những quốc gia như Hoa Kỳ tuy có quy định về hóa đơn đầu vào và đầu ra nhưng không cấm các hộ kinh doanh giao dịch bằng tiền mặt với khách. Những cửa hàng kinh doanh nhỏ như tiệm nail, quán ăn… vẫn giao dịch với khách với bằng tiền mặt dù chính quyền khuyến khích thanh toán qua máy, có kết nối với Sở thuế.
Trao đổi với RFA, một tiểu thương ở một chợ đầu mối cho biết ở nhiều nơi, mỗi khi có cán bộ Quản lý Thị trường đi kiểm tra thì anh chị em buôn bán luôn biết trước để đóng cửa sạp. Tiểu thương được thông báo trước vì đã “trả lương” cho cán bộ hàng tháng. Đó thường là các chợ lớn. Còn ở những cửa hàng nhỏ lẻ, nhiều khi Công an hoặc Quản lý Thị trường đi kiểm tra bất ngờ, có quay phim chụp ảnh, “tịch thu tang vật” để báo cáo lĩnh thưởng. Hoạt động buôn bán nhỏ của tiểu thương từ mấy chục năm nay đã gánh một chi phí to lớn do sự nhũng nhiễu của bộ máy chính quyền địa phương.
Hàng Trung Quốc nhập tiểu ngạch không hóa đơn: Trách nhiệm của Nhà nước
Như trên đã nói, nhiều tiểu thương cho RFA biết rằng hoạt động kinh doanh của họ mua lại rất nhiều hàng hóa mà họ biết có gốc Trung Quốc và không có hóa đơn.
Những hàng hóa Trung Quốc này được nhập khẩu chính thức vào Việt Nam qua cửa khẩu, bằng con đường nhập khẩu tiểu ngạch. Đó không phải hàng lậu nhưng không có hóa đơn. Trong đó, có những thiết bị, máy móc nhỏ. Ngoài ra, các loại vải vóc, thực phẩm khô, đồ chơi…
Theo Thông tư 39/2015/TT-BTC của Bộ Tài chính, có những hàng hóa nhập khẩu không có hóa đơn. Khi đó, người khai hải quan có thể khai giá trị hàng hóa để tính thuế và không phải nộp hóa đơn thương mại.
Quy định này phù hợp với thực tế buôn bán tiểu ngạch, tức là hoạt động mua bán nhỏ của người dân sống ở vùng biên giới của hai nước. Một chị tiểu thương ở Hà Nội cho RFA biết ở Việt Nam, hàng hóa nhập khẩu tiểu ngạch từ Trung Quốc phần lớn không có hóa đơn. Người dân sang bên kia biên giới, mua hàng Trung Quốc, chở về qua cửa khẩu bằng xe tải, khai hải quan mà không cần có hóa đơn bên bán. Những hàng hóa này được tập kết lại, sau đó được đưa đi phân phối. Quá trình đi qua nhiều tầng nấc trung gian để đến tay khách hàng phần lớn đều không có hóa đơn thương mại.
Vậy ai là nguyên nhân tạo ra vấn đề “hàng hóa không có nguồn gốc” này? Trong trường hợp hàng nhập tiểu ngạch từ Trung Quốc, đó là nhà nước, không phải tiểu thương. Như trên đã nói, nó nằm trong Thông tư 39/2015/TT-BTC của Bộ Tài chính. Nay Bộ Tài chính muốn tiểu thương giải quyết một vấn đề lớn do chính họ đặt ra.
Đánh thuế hộ kinh doanh nhỏ lẻ
Việt Nam lâu nay thực hiện chế độ thuế khoán đối với kinh doanh nhỏ, nghĩa là cá nhân và hộ kinh doanh nhỏ nộp thuế cố định mà không cần xét tới doanh thu của họ.
Ông Huân Nguyễn là một tiểu thương ở bang Maryland, Hoa Kỳ, chuyên nhập khẩu đồ thủ công và thực phẩm khô từ Việt Nam cho cửa hàng bán đồ Á châu của mình. Trao đổi với RFA, ông cho rằng ông không chắc Việt Nam bỏ thuế khoán là đúng hay không, nhưng đã bỏ thuế khoán thì cũng không thể áp dụng vội vàng chính sách ép buộc người dân phải có hóa đơn thương mại đầu vào và đầu ra, trong khi nhà nước còn chưa kịp xây dựng công cụ thay thế. Theo ông, công cụ thay thế này bao gồm chính sách hỗ trợ cho dân khi yêu cầu họ trang bị thêm kĩ thuật để có thể in hóa đơn từ máy. Ông nói:
“Không chỉ các hộ kinh doanh nhỏ ở các thành phố lớn cần hỗ trợ. Hãy đi ra ngoài Hà Nội và Sài Gòn trong bán kính khoảng chừng vài chục km thôi xem người dân đang sống như thế nào, chưa kể bà con sống ở các vùng xa xôi hơn. Ngoài ra, phải có chính sách khấu trừ thuế cho các cá nhân và hộ kinh doanh nhỏ như các nước giàu đã làm. Tôi mua đồ thủ công làm từ cây dừa từ Việt Nam sang bán. Công ty đối tác của tôi ở Việt Nam phải đi vào tận các vùng quê, đặt hàng cho dân, hướng dẫn họ làm theo mẫu mã, chất lượng phù hợp với bên này. Họ thu gom sản phẩm, đưa về Sài Gòn, rồi xuất qua cho tôi. Nhiều khi họ phải đi ghe vào các con lạch khá xa. Chắc chắn họ không có hóa đơn đầu vào cho tất cả các chi phí của họ, cũng không có hóa đơn để chứng minh nguồn gốc của hàng hóa họ bán cho tôi. Còn tôi thì có hóa đơn của họ. Việt Nam làm đột ngột quá thì đối tác của tôi sập tiệm trước, còn bà con ở quê sập tiệm sau vì không còn người mua.”
Trung Quốc không đánh thuế các hộ kinh doanh nhỏ. Nếu nhà nước muốn đánh thuế thì thì nên đánh thuế thấp để dân chấp nhận nộp để sống. Đánh thuế cao, họ làm đúng cũng chết mà làm sai cũng chết thì nhà nước cũng sẽ gánh hậu quả thôi. Đó là nhận xét của một chuyên gia kinh tế ở Việt Nam trao đổi với RFA trong điều kiện ẩn danh.
Theo vị chuyên gia, ở đây có một bài toán kiểu lý thuyết trò chơi mà người làm quản lý phải học để hiểu. Giả sử trong một cái chợ, trên một đường phố, có một chủ tiệm phở muốn nộp thuế đầy đủ ngay cả khi nhà nước đánh thuế cao, không khấu trừ thuế, không có chính sách hỗ trợ kinh doanh, không dẹp được nạn làm tiền, nạn chung chi, bảo kê của chính quyền địa phương, thì thử hỏi chủ tiệm phở ấy có nộp thuế đầy đủ như mình muốn không. Không. Vì anh ta sẽ phải tăng giá bán tô phở để gánh hết các chi phí đó. Lúc ấy, anh ta phải nhìn sang chủ tiệm bún ở cuối phố. Nếu chủ tiệm bún cuối phố không tuân thủ các chính sách thuế hà khắc, thà nộp tiền chung chi cho cán bộ để được trốn thuế, giá tô bún của anh ta sẽ giảm. Như vậy chủ tiệm phở sẽ sập tiệm nếu làm đúng. Vị chuyên gia nhận xét:
“Nhà nước đang vận hành một hệ thống bị lỗi. Chính lỗi hệ thống của nhà nước làm cho mọi người tất yếu không tuân thủ luật pháp. Các biện pháp trừng phạt của chính quyền cấp cao hơn chỉ giải quyết được phần ngọn, không thể giải quyết tận gốc vấn đề. Nhà nước phải sửa lỗi hệ thống trước.
Điểm yếu chết người của Việt Nam không có một nền pháp lý ổn định, không có cơ chế để những tầng lớp yếu thế trong xã hội có thể cất tiếng nói, không có khả năng thiết kế một hệ thống minh bạch và có lộ trình hợp lý. Chính sách với tiểu thương hiện nay có thể làm cho toàn bộ nền kinh tế phi chính thức của đất nước sụp đổ, dẫn đến xã hội khủng hoảng, bởi vì nền kinh tế phi chính thức này là nguồn sống của hàng triệu gia đình.”
Tin từ RFA Read More
