Libya – Vùng đất sa mạc, dầu mỏ và số phận bi kịch của Muammar Gaddafi.
Nằm ở phía Bắc Châu Phi, Libya là một đất nước rộng lớn, giàu tài nguyên nhưng cũng đầy biến động. Với vị trí chiến lược bên bờ Địa Trung Hải, vùng đất này từng là trung tâm của các nền văn minh cổ đại, sau đó trở thành thuộc địa, rồi quốc gia độc lập dưới sự lãnh đạo của một trong những nhà cầm quyền gây tranh cãi nhất thế kỷ 20 – Muammar Gaddafi. Từ vương quốc, chế độ độc tài, đến chiến tranh và khủng hoảng, lịch sử Libya là một chương đặc biệt trong cuốn sách chính trị của thế giới Ả Rập.
Libya là quốc gia lớn thứ tư tại Châu Phi, với diện tích hơn 1.7 triệu km². Phía bắc giáp biển Địa Trung Hải, phía đông giáp Ai Cập, phía nam giáp Sudan, Chad và Niger, phía tây giáp Algeria và Tunisia. Lãnh thổ Libya được chia thành ba khu vực lịch sử chính:
-Tripolitania: khu vực phía tây bắc, nơi đặt thủ đô Tripoli.
-Cyrenaica: miền đông, trung tâm chính trị của nhiều phong trào đối lập.
-Fezzan: miền tây nam, chủ yếu là sa mạc và ít dân cư.
Phần lớn diện tích Libya là sa mạc Sahara khô cằn. Các vùng có thể trồng trọt chỉ chiếm khoảng 2% lãnh thổ, tập trung ở ven biển và vùng núi Jebel Akhdar (Núi Xanh) – khu vực có khí hậu ôn hòa và lượng mưa cao nhất cả nước.
Libya nổi tiếng với nguồn tài nguyên dầu mỏ dồi dào. Quốc gia này sở hữu trữ lượng dầu đã được chứng minh lớn nhất tại Châu Phi và thuộc top 10 thế giới. Dầu mỏ tập trung chủ yếu ở lưu vực Sirte và mang lại nguồn thu nhập chính cho nền kinh tế. Ngoài ra, Libya còn có khí đốt tự nhiên, sắt, thạch cao, muối mỏ và nước ngầm.
Một trong những dự án nổi bật nhất của Libya là “Dòng sông nhân tạo vĩ đại” (Great Man-Made River) – hệ thống đường ống khổng lồ đưa nước ngầm từ sa mạc về thành phố, phục vụ sinh hoạt và nông nghiệp. Dưới lòng sa mạc Sahara (đặc biệt là ở Libya, Chad, Sudan và Ai Cập) có những tầng chứa nước cổ đại (gọi là aquifer) hình thành từ hàng ngàn năm trước khi vùng này còn có khí hậu ẩm ướt hơn.
Libya là nơi từng phát triển các nền văn minh cổ đại, từ người Berber, đến thuộc địa Hy Lạp và La Mã. Vào thế kỷ 7, Hồi giáo được truyền bá, và Libya trở thành một phần của nhiều đế chế Hồi Giáo, bao gồm Đế quốc Ottoman.
Năm 1911, Ý xâm chiếm Libya và biến nơi đây thành thuộc địa. Sau Chiến tranh Thế giới thứ hai, Libya rơi vào tay đồng minh và đến năm 1951, nước này giành độc lập, trở thành một vương quốc dưới thời vua Idris I.
Tuy nhiên, triều đại Idris tồn tại không lâu. Ngày 1 Tháng Chín năm 1969, một nhóm sĩ quan trẻ tiến hành đảo chính, đứng đầu là đại úy Muammar Gaddafi – người sau đó sẽ cai trị Libya suốt 42 năm.
Muammar Gaddafi sinh năm 1942 gần thành phố Sirte, trong một gia đình du mục nghèo. Ông gia nhập quân đội, học tập tư tưởng của Gamal Abdel Nasser – tổng thống Ai Cập theo đường lối chủ nghĩa Ả Rập. Năm 1969, khi mới 27 tuổi, Gaddafi lãnh đạo cuộc đảo chính không đổ máu, lật đổ vua Idris và lên nắm quyền.
Trong những năm đầu, ông được coi là anh hùng cách mạng, người mang lại độc lập kinh tế cho Libya bằng cách quốc hữu hóa ngành dầu mỏ, trục xuất căn cứ quân sự phương Tây và phân phối đất đai cho nông dân.
Năm 1975, Gaddafi công bố “Cuốn Sách Xanh,” giới thiệu hệ tư tưởng “dân chủ trực tiếp” theo kiểu Libya, với các “hội đồng nhân dân” điều hành xã hội. Trên thực tế, quyền lực tập trung tuyệt đối trong tay ông, và chế độ ngày càng mang tính độc tài
Về đối ngoại, Gaddafi can thiệp vào nhiều cuộc xung đột ở Châu Phi và Ả Rập, bị cáo buộc tài trợ cho khủng bố quốc tế, nổi bật là vụ đánh bom chuyến bay Pan Am 103 (1988) khiến 270 người thiệt mạng. Do đó, Libya bị phương Tây cấm vận suốt nhiều năm.
Mãi đến năm 2003, ông mới chịu từ bỏ chương trình vũ khí hủy diệt và đàm phán hòa giải với Mỹ, Anh, dẫn đến gỡ bỏ cấm vận và tái hội nhập kinh tế toàn cầu.
Tháng Hai năm 2011, phong trào “Mùa xuân Ả Rập” lan tới Libya. Tại Benghazi và các thành phố khác, hàng loạt cuộc biểu tình nổ ra, đòi cải cách và chấm dứt chế độ độc tài. Đáp lại, Gaddafi sử dụng quân đội và lính đánh thuê để đàn áp đẫm máu người biểu tình.
Hành động này khiến cộng đồng quốc tế phản ứng dữ dội. Liên Hợp Quốc ra nghị quyết cho phép can thiệp quân sự, và liên quân NATO tiến hành không kích nhằm bảo vệ dân thường. Cuộc chiến kéo dài nhiều tháng, dần làm suy yếu chính quyền Gaddafi.
Ngày 20 Tháng Mười năm 2011, trong lúc chạy trốn khỏi Sirte – thành trì cuối cùng, Gaddafi bị lực lượng nổi dậy bắt sống. Đoạn video sau đó cho thấy ông bị đánh đập tàn nhẫn, lăng mạ, và cuối cùng bị bắn chết. Cảnh tượng xác ông bị trưng bày công khai ở thành phố Misrata khiến thế giới rúng động.
Cái chết của Gaddafi kết thúc 42 năm cầm quyền, nhưng cũng mở ra một kỷ nguyên mới đầy hỗn loạn cho Libya. Các phe phái vũ trang tranh giành quyền lực, đất nước rơi vào tình trạng nội chiến kéo dài, chia rẽ và mất ổn định đến tận ngày nay.
Di sản của Gaddafi là một chủ đề gây tranh cãi. Với nhiều người ủng hộ, ông từng là biểu tượng chống thực dân, người mang lại độc lập kinh tế cho Libya và giúp người dân có nhà ở, y tế, giáo dục miễn phí. Nhưng với phần lớn thế giới, Gaddafi là một nhà độc tài tàn bạo, người bóp nghẹt dân chủ, tàn sát đối lập và tài trợ cho khủng bố toàn cầu. Sau khi ông qua đời, Libya vẫn chưa thể tìm lại hòa bình. Nhiều người bắt đầu đặt câu hỏi: “Liệu đất nước có ổn định hơn nếu ông vẫn còn sống?”
Libya là vùng đất mang nhiều tiềm năng và cũng chất chứa nhiều bi kịch. Từ thời cổ đại đến hiện đại, đất nước này luôn đóng vai trò quan trọng ở Bắc Phi và Trung Đông. Dưới thời Gaddafi, Libya từng có lúc thịnh vượng, nhưng cũng chìm trong bóng tối của đàn áp và xung đột.
Cái chết của ông là kết thúc cho một chương đen tối, nhưng tương lai của Libya vẫn chưa được viết lại bằng hòa bình. Dù là nhà cách mạng hay nhà độc tài, Gaddafi chắc chắn là một trong những nhân vật gây tranh cãi nhất trong lịch sử hiện đại thế giới Ả Rập.
(Melbourne)
The post Ngày tàn của tên bạo chúa appeared first on Saigon Nhỏ.
