Khi nhắc tới “xã hội đen,” người ta thường liên tưởng ngay đến chuyện dao búa, máu me, những chuyện mờ ám, và cả những nhân vật bước ra từ phim ảnh. Nhưng điều thú vị là: mỗi quốc gia lại có một cách gọi, một hình tượng riêng để mô tả cái thế giới “ngoài vòng pháp luật” ấy.
Nếu Việt Nam nói “xã hội đen” thì Úc chuộng “underworld,” Anh thích “gangsters,” còn Mỹ thì nổi đình nổi đám với “Mafia” và “the Mob.”
Vậy thì cái thế giới nửa sáng nửa tối này, ở mỗi nơi, có khác nhau nhiều không?
Việt Nam: Hiến pháp là luật rừng!
“Xã hội đen” – cái tên nghe vừa rùng rợn vừa… văn chương. Người Việt Nam ta vốn có óc đặt tên rất hình ảnh. Thay vì gọi trần trụi “băng đảng tội phạm,” ta chơi luôn chữ “xã hội đen.” “Xã hội” thì ai cũng biết: có luật pháp, có trật tự, có công an trị an. Nhưng khi thêm chữ “đen” lập tức trở thành một xã hội khác – hoạt động trong bóng tối, ngoài vòng pháp luật, nơi quyền lực đo bằng số đàn em và số dao phay.
Đặc biệt, “xã hội đen” ở Việt Nam còn gắn liền với văn hóa giang hồ. Từ “anh chị,” “đại ca,” “đàn em,” cho đến “luật giang hồ,” đều có một trật tự riêng. Chẳng khác nào một xã hội song song, chỉ có điều “hiến pháp” ở đây là luật rừng. Và tất nhiên, hình tượng này cũng ăn sâu vào phim ảnh Việt Nam: từ những bộ phim xưa như “Bụi đời Chợ Lớn” cho tới vô số mẩu chuyện báo chí về các vụ “thanh toán” giữa các băng nhóm.
Úc–Melbourne: “thủ đô tội phạm”
Nghe tới nước Úc, người ta thường nghĩ đến kangaroo, koala, bãi biển cát vàng và lối sống thong dong. Nhưng đừng lầm: Úc từng có hẳn một “underworld” (thế giới ngầm) nổi tiếng đến mức báo chí gọi Melbourne là “thủ đô tội phạm” của xứ sở chuột túi.
Trong thập niên 1990–2000, nước Úc chứng kiến cái gọi là “Melbourne gangland wars” (Cuộc chiến băng đảng) khiến hàng chục người bị ám sát chỉ trong vài năm. Những tay giang hồ như Carl Williams, Tony Mokbel… trở thành nhân vật quen mặt trên truyền thông. Đến mức đài truyền hình còn làm nguyên một loạt phim nhiều tập “Underbelly” tái hiện chân thực từng vụ việc.
Điểm thú vị ở Úc là “xã hội đen” không chỉ có dân gốc Âu (Ý, Ireland) mà còn có cả “bikie gangs” – băng mô-tô, với hình ảnh áo da, râu ria, đầu trọc, chạy Harley-Davidson khắp xa lộ. Bên ngoài thì như dân chơi, nhưng đằng sau là buôn ma túy, vũ khí, đòi nợ thuê – y như trong phim Hollywood.
Anh: “Gangsters” – từ băng Kray Twins đến hooligan sân cỏ
Anh quốc vốn nổi tiếng là quê hương của Sherlock Holmes, nhưng song song với thế giới thám tử đó là cả một “underworld” ở London.
Trong thập niên 1960, hai anh em song sinh Kray – the Kray Twins – từng làm mưa làm gió ở London East End. Họ vừa mở hộp đêm, vừa dính vào tống tiền, giết thuê, bảo kê, khiến cảnh sát cũng phải nhức đầu.
Ở Anh, từ hay dùng là “gangsters” – tức những tay giang hồ có tổ chức, giống kiểu Mỹ nhưng phiên bản “British accent”. Còn khi chỉ các nhóm tội phạm nhỏ, báo chí thường dùng “gangs.”
Một nét văn hóa riêng của Anh là sự giao thoa giữa “xã hội đen” và “hooligan” – tức các nhóm côn đồ bóng đá. Bóng đá Anh vốn nổi tiếng nhiệt huyết, nhưng kèm theo đó là những vụ ẩu đả bạo lực mà đôi khi chẳng khác gì… phim xã hội đen. Nói không ngoa, với dân Anh, trận derby có thể vừa là bóng đá, vừa là “thanh toán địa bàn.”
Mỹ: “Mafia” và “the Mob” – huyền thoại bước ra từ Hollywood
Không quốc gia nào gắn liền hình ảnh “xã hội đen” với văn hóa đại chúng nhiều như Mỹ.
Nói tới Mỹ là phải nói tớiMafia, hay the Mob – đặc biệt là Mafia gốc Ý (Sicilian).
Hình tượng ông trùm Don Corleone trong “The Godfather” đã trở thành biểu tượng bất tử của văn hóa Mỹ, thậm chí còn được nhiều người… ngưỡng mộ vì sự hào hoa, gia đình trị, và những “luật danh dự” riêng. Nhưng Mafia chỉ là một phần. Ở Mỹ, “xã hội đen” còn bao gồm:
-Gangsters: những tay giang hồ đô thị thời Cấm Rượu (Prohibition era), nổi tiếng nhất là Al Capone ở Chicago.
-Street gangs: băng đảng đường phố, điển hình là Bloods và Crips ở Los Angeles, vốn khởi đầu từ xung đột sắc tộc rồi dần biến thành băng tội phạm buôn ma túy, súng ống.
-Organized crime: thuật ngữ học thuật, dùng trong báo cáo của FBI để chỉ mọi loại tội phạm có tổ chức, không phân biệt gốc gác.
Điểm khác biệt của Mỹ là “xã hội đen” nơi đây có tính chất toàn cầu hóa. Từ Mafia Ý, Yakuza Nhật, Cartel Mexico cho đến băng nhóm Nga – tất cả đều có chân rết ở Mỹ. Và ngược lại, phim ảnh Mỹ lại xuất khẩu hình tượng “xã hội đen” ra khắp thế giới.
Nếu hỏi: ở đâu “ngầu” nhất, thì chắc Mỹ thắng, vì đã “xuất khẩu văn hóa” xã hội đen toàn cầu. Nhưng nếu hỏi ở đâu đời thường nhất, có lẽ Việt Nam, vì “xã hội đen” ở ta đi liền với quán nhậu, bàn bi-da, hay chuyện “đại ca bảo kê chợ.”
Dù ở Việt Nam, Úc, Anh hay Mỹ, “xã hội đen” đều là một hiện tượng xã hội tồn tại song song với thế giới hợp pháp. Tên gọi khác nhau, văn hóa khác nhau, nhưng bản chất giống nhau: đó là “thế giới ngầm” vận hành bằng bạo lực, quyền lực và tiền bạc.
Cuối cùng, gọi thế nào cũng được – miễn sao ta nhớ một điều: thế giới ấy tồn tại thật, chứ không chỉ trong phim ảnh. Và đôi khi, chính phim ảnh lại làm cho nó… hấp dẫn hơn mức đáng có.
Thủ đô tội phạm của Úc: Sydney hay Melbourne?
Riêng nước Úc, nơi tôi đang sống, nếu hỏi: “Thủ đô tội phạm ở Sydney hay Melbourne?, chắc chắn sẽ có hai phe nảy lửa. Một bên nghiêng về Sydney, nơi có cảng biển lớn, nạn buôn lậu thuốc phiện, rượu, gái điếm và những vụ “razor gang” chém nhau đẫm máu. Bên kia lại khẳng định: Melbourne mới xứng danh, bởi chính nơi đây mới thực sự chứng kiến những năm tháng “huy hoàng” (mỉa mai) của băng đảng trong thập niên 1910–1920, với Fitzroy Vendetta, Squizzy Taylor và những tay anh chị khiến dân cư phố phường khiếp đảm.
Câu trả lời thật ra không cần tuyệt đối: cả hai thành phố đều giành “ngôi vương tội phạm” ở những giai đoạn khác nhau. Sydney nổi tiếng nhờ các “băng dao cạo” (razor gangs) và những vụ án mạng giữa các bà trùm nhà chứa. Còn Melbourne lại đi vào lịch sử như cái nôi của một thế giới ngầm có tổ chức, biết làm ăn, biết điều hành “công việc” như một hãng buôn.
Nhưng trước khi chịu ảnh hưởng của gangster Mỹ với Tommy gun, vest sọc và mũ phớt, Úc đã mang sẵn trong mình di sản tội phạm từ Anh quốc. Từ thời lập quốc, nhiều di dân là tù nhân bị lưu đày từ Anh sang, trong đó có đông đảo người Ireland vốn quen thuộc với đời sống băng nhóm. Văn hóa giang hồ, bạo lực đường phố, các “pub brawl” (đánh lộn trong quán rượu) đều là sản phẩm gốc Châu Âu.
Chỉ đến khi phim ảnh Mỹ tràn sang, người Úc mới bắt đầu nhìn tội phạm của mình qua lăng kính Hollywood, và từ đó, lịch sử thật sự của Sydney hay Melbourne bị che mờ đi.
Điều khiến nhiều người ngày nay bất ngờ là tội phạm Úc đầu thế kỷ XX không hề hào nhoáng. Chúng ta thường quen mắt với những hình tượng điện ảnh Mỹ: mafia ăn mặc chỉn chu, hút xì gà, nói chuyện lịch lãm. Nhưng quay về Melbourne những năm 1900–1927, ta chỉ thấy những ngõ hẻm bẩn thỉu, nhà gỗ tạm bợ, trẻ con chạy chơi dưới cống rãnh, và những tay anh chị hành nghề cướp bóc như đi làm việc công nhật.
Khi nghiên cứu Fitzroy Vendetta năm 1919, người ta phát hiện súng nổ gần như đêm nào cũng có. Nhưng đó không phải là cảnh phim hành động lãng mạn kiểu Chicago; mà là cảnh đời thực, máu đổ trên vỉa hè, nhà cửa bị cướp sạch, dân nghèo thêm khổ. Thế giới ngầm Melbourne vận hành như một công ty: “giờ hành chính” từ sáng đến chiều, “hàng hóa” chính là ví tiền, tiệm tạp hóa, hay bất cứ thứ gì có thể nhét vào túi.
Ở Sydney, cảnh tượng cũng chẳng khá hơn. Bọn “dao cạo” chém nhau để giành quyền kiểm soát nhà chứa và tiệm rượu. Phụ nữ – thay vì chỉ là nạn nhân – nhiều khi chính là trùm băng nhóm, điều hành cả đường dây mại dâm và cờ bạc. Chính sự thô ráp, xấu xí đó khiến người Úc khó mà dựng nên một hình tượng hào hoa kiểu Hollywood, và có lẽ cũng vì vậy mà hậu thế thích “mượn” gangster Mỹ để kể chuyện thay mình.
Nếu nhìn vào mốc thời gian, ta thấy sự khác biệt thú vị. Năm 1907, ở Úc, đã có đủ mọi thành phần: kẻ trộm, tay súng, bà trùm rượu lậu ở Bendigo, Fitzroy, Richmond. Trong khi đó ở New York, một cậu bé 7 tuổi tên Alphonse Gabriel Capone mới chỉ đang đi học tiểu học.
Đến 1919, khi Melbourne đã chìm trong súng đạn, thì Capone mới là thanh niên vừa bị rạch mặt trong một quán bar. Như vậy, Úc đi trước Mỹ một thập niên trong chuyện “bạo lực đường phố,” nhưng lại thất thế về mặt “tiếp thị hình ảnh.”
Người Mỹ biết biến tội phạm thành biểu tượng: vest sọc, mũ phớt, Tommy gun – dễ làm phim, dễ hút khán giả. Người Úc thì chỉ có những tay anh chị mặc áo sờn rách, uống rượu rẻ tiền, la hét trên hè phố – chẳng nhà sản xuất nào hứng thú đưa lên màn bạc.
Muốn hiểu vì sao Sydney hay Melbourne thành “ổ tội phạm” thì phải quay lại cuộc khủng hoảng kinh tế năm 1893. Nó đánh gục tầng lớp lao động, vốn đã mong manh sau cơn sốt vàng. Khi vàng cạn, của cải tập trung vào một số ít, trong khi đa số gia đình rơi vào cảnh trắng tay. Thế hệ sinh ra sau đó lớn lên trong nghèo đói, thất học, dễ dàng bị hút vào thế giới giang hồ.
Những nhân vật nổi tiếng trong lịch sử tội phạm Melbourne đều có xuất phát điểm bi kịch:
Squizzy Taylor: cha chết sớm, để lại tám anh em phải nương nhờ người thân và nhà mồ côi; Dolly Gray: sống chen chúc trong hẻm nhỏ ở Emerald Hill, gia đình nghèo kiệt; Ted Whiting: tuổi thơ bị đánh đập ở Richmond, sau thành nhà vô địch quyền Anh và thủ vai chính trong vụ Fitzroy Vendetta.
Cái nghèo, cái khổ chính là đất mùn nuôi dưỡng tội phạm. Không có hào quang điện ảnh nào ở đây, chỉ có sự tuyệt vọng, đói khát và bạo lực.
Trong thế kỷ XX, khi phim Mỹ tràn ngập, ký ức tội phạm Úc bị “tẩy trắng” dần. Người ta dễ nhớ Al Capone, Lucky Luciano hơn là Squizzy Taylor hay Dolly Gray. Văn hóa Mỹ đẹp hơn, dễ hiểu hơn, ít nhếch nhác hơn. Vì thế, công chúng Úc cũng ngại nhắc đến quá khứ lôi thôi của mình, thậm chí còn cố tình né tránh.
Điều này tạo ra nghịch lý: Úc có lịch sử tội phạm dữ dội, nhưng lại bị chính con cháu mình bỏ quên, nhường chỗ cho huyền thoại nhập cảng từ bên kia Thái Bình Dương.
Có lẽ đã đến lúc người Úc thôi mượn áo vest sọc của Hollywood để khoác cho mình, mà hãy nhìn thẳng vào sự thật: tội phạm ở Úc những năm 1920 là câu chuyện nghèo khó, khắc nghiệt và đầy bi kịch của chính xã hội mình.
(Melbourne)
The post Xã hội đen Việt Nam-Úc-Anh-Mỹ: Một thế giới, nhiều tên gọi appeared first on Saigon Nhỏ.
