Trong lịch sử hình thành và phát triển của thành phố Melbourne, trận lụt năm 1862 tại đường Elizabeth Street luôn được xem là một cột mốc quan trọng, vừa mang tính cảnh báo vừa mang giá trị nhắc nhở sâu sắc về mối tương quan giữa đô thị hóa và địa hình tự nhiên. Sự kiện này không chỉ đơn thuần là một hiện tượng khí tượng bất thường, mà còn là minh chứng rõ ràng cho việc đất đai, dù bị cải tạo đến đâu, vẫn giữ ký ức nguyên thủy của nó.
Trước khi Melbourne trở thành một đô thị lớn, khu vực mà ngày nay là đường Elizabeth Street vốn là lòng lạch tự nhiên mang tên William Creek. Dòng lạch nhỏ ấy chảy từ vùng đất cao phía Bắc, gần North Melbourne, xuống trung tâm thành phố rồi nhập vào dòng sông Yarra. Khi cơn sốt vàng bùng nổ và Melbourne phát triển nhanh chóng vào giữa thế kỷ 19, các nhà quy hoạch thời đó đã quyết định san lấp con lạch để tạo mặt bằng cho một trục đường thẳng, phục vụ cho giao thương và sinh hoạt.
Tuy nhiên, quyết định ấy dựa trên nhận thức hạn chế về thủy văn. Việc san lấp không kéo theo một hệ thống thoát nước đủ mạnh để thay thế vai trò tự nhiên mà lòng lạch từng đảm nhiệm. Vì vậy, khi mưa lớn xảy ra, nước mưa không tìm được đường thoát, và lòng lạch cổ – dù đã bị che phủ – vẫn âm thầm chờ cơ hội để xuất hiện trở lại.
Tháng Bảy, 1862, một đợt không khí lạnh từ Nam Đại Dương tràn vào tiểu bang Victoria, kéo theo những cơn mưa dày và nặng hạt. Ban đầu, cư dân Melbourne vẫn coi đó là hiện tượng bình thường của mùa đông. Nhưng chỉ sau vài giờ, lượng mưa tăng mạnh, vượt xa mức trung bình của các năm trước.
Những người buôn bán trên đường Elizabeth Street sớm nhận ra điều bất thường: nước không chỉ đổ xuống từ bầu trời, mà còn trồi lên từ mặt đất. Các khe nứt trên đường nhựa thô sơ bắt đầu rỉ nước. Từng vũng nước nhỏ hợp lại thành dòng. Chỉ trong một buổi chiều, cả con đường biến thành một dòng thác nhân tạo chảy xiết về hướng sông Yarra, đúng theo độ dốc tự nhiên của lòng lạch William Creek trước kia.
Đến giữa chiều, nước dâng nhanh đến mức mọi hoạt động trên đường bị tê liệt. Xe ngựa không thể di chuyển, nhiều chiếc bị dòng nước cuốn đổ. Hàng hóa từ các cửa tiệm hai bên đường bị nước cuốn trôi, hoặc ngập đến mức hư hỏng hoàn toàn. Chủ tiệm chỉ kịp kê hàng lên cao hoặc di chuyển vật dụng quan trọng, nhưng nhiều người không xoay sở kịp trước tốc độ của dòng nước.
Những ghi chép còn lại mô tả cảnh tượng bao trùm lên toàn bộ khu vực: người dân leo lên bậc tam cấp của các cửa tiệm để tránh dòng nước, trong khi dưới chân họ, dòng nước đục ngầu cuộn chảy không khác gì một con kênh. Đường phố – vốn là một trong những trục giao thông quan trọng nhất của Melbourne – trong khoảnh khắc trở thành một dòng lũ khó kiểm soát.
May mắn thay, trận lụt không gây thiệt hại lớn về nhân mạng, nhưng những tổn thất về kinh tế và đời sống thì vô cùng nặng nề. Các cửa hàng buôn bán nhỏ mất sạch hàng hóa; hàng trăm thùng rượu, lúa gạo, và nguyên liệu thực phẩm bị hư hỏng. Những gia đình sống trong các căn nhà gỗ gần khu vực hứng chịu cảnh ẩm ướt, lạnh lẽo và thiệt hại tài sản đáng kể.
Hệ thống thoát nước sơ sài lúc bấy giờ không thể xử lý được lượng nước khổng lồ. Các cống ngầm bị tắc nghẽn; nước mưa dồn ngược làm nhiều đoạn đường lân cận cũng chịu ngập.
Trận lụt năm 1862 như một lời cảnh tỉnh rõ ràng: việc san lấp các cấu trúc tự nhiên mà không tính toán kỹ lưỡng về thủy văn sẽ dẫn đến hệ quả nặng nề. Dòng lạch William Creek – dù bị lấp – vẫn giữ vai trò điều tiết nước mưa. Một khi vai trò ấy bị xóa bỏ còn hệ thống thay thế chưa hoàn chỉnh, thảm họa là điều khó tránh khỏi.
Không ít nhà sử học sau này gọi trận lụt 1862 là “sự trở lại của William Creek,” như một cách nhân cách hóa thiên nhiên, nhắc rằng tự nhiên luôn kiên trì, bền bỉ và không dễ bị xóa khỏi bản đồ chỉ bằng những lớp đất san lấp của con người.
Sau khi nước rút và thiệt hại được thống kê, chính quyền Melbourne nhận ra sự cần thiết phải cải thiện toàn diện hệ thống thoát nước. Những cuộc họp được tổ chức liên tục, trong đó các kỹ sư thành phố đề xuất: xây dựng các cống ngầm mới sâu và rộng hơn, mở rộng mạng lưới thoát nước từ các tuyến đường phụ, nâng cao mặt đường tại một số vị trí trũng, tăng cường theo dõi các khu vực từng là lạch hoặc vùng đất thấp.
Những cải tiến này không thể loại bỏ hoàn toàn nguy cơ ngập ở Elizabeth Street – vốn có địa hình lõm theo dấu tích của lòng lạch cổ – nhưng đã giảm đáng kể mức độ nghiêm trọng của các trận lụt về sau.
Ngày nay, ít ai ngờ rằng con đường sầm uất với xe điện, nhà hàng, quán cà phê và dòng người tấp nập ấy từng là nơi dòng nước lũ 1862 cuộn chảy mạnh mẽ. Nhưng bên dưới lớp bê tông, ký ức của William Creek vẫn còn đó, và mỗi cơn mưa lớn đều làm gợi lại câu chuyện xưa.
Một số nhà nghiên cứu đô thị thậm chí đề nghị dựng biển thông tin lịch sử dọc theo đường để nhắc nhở cư dân và du khách rằng nơi họ đang đứng từng là một dòng lạch tự nhiên. Điều này không chỉ giúp bảo tồn lịch sử mà còn giúp hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của việc tôn trọng địa hình tự nhiên khi quy hoạch đô thị.
Trận lụt năm 1862 ở Elizabeth Street không chỉ là một sự kiện thời tiết cực đoan mà còn là một bài học đắt giá về quy hoạch đô thị, đường nước và mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên. Thiên nhiên có thể tạm lùi bước trước sự phát triển của con người, nhưng không bao giờ hoàn toàn biến mất. Khi điều kiện thích hợp xuất hiện, những dòng lạch cổ, những lòng suối bị lấp sẽ tìm cách “lên tiếng.”
Từ câu chuyện của William Creek, Melbourne học được rằng sự phát triển bền vững luôn cần đi cùng với sự tôn trọng cấu trúc tự nhiên, bởi chỉ có như thế mới tránh được những thiệt hại lặp lại trong tương lai.
The post Elizabeth Street, Melbourne và trận lụt năm 1862 appeared first on Saigon Nhỏ.
