“Rầm!” Chứng kiến chiếc xe đâm sầm vào cửa tiệm ăn, chẳng liên quan, nhưng cô Tammy cũng bị… bất động, “Chân tay tui cứng đờ, mắt mở thao láo, nhưng toàn thân không cử động được. Phải mất cả chục giây như thế. Ghê thiệt,” cô Tammy nói.
Bạn bao giờ rơi vào tình huống đáng sợ và không thể cử động hay nói năng gì, như cô Tammy chưa?
Ai đó từng bị quấy rối trên phương tiện giao thông công cộng, bị một người tức giận đối mặt hoặc gặp phải một tai nạn xe hơi gần như nghiêm trọng và cơ thể bạn bị tê liệt. Bạn có thể cảm thấy vô cùng bối rối hoặc xấu hổ sau đó, tự hỏi: “Tại sao mình lại không làm gì đó?” Phản ứng này được gọi là “bất động do sợ hãi” – một cơ chế sinh tồn hoàn toàn bình thường, theo bản năng, chứ không phải điều gì đáng lo ngại.
Trong nhiều năm, phản ứng sợ hãi nổi tiếng nhất là “đối mặt hay rút lui,” một thuật ngữ được nhà sinh lý học Walter Bradford Cannon đặt ra vào năm 1915.
Mô hình này mô tả hai phản ứng cốt lõi trước mối đe dọa được nhận thức: hoặc đối mặt với nó hoặc bỏ đi.
Mặc dù những phản ứng này được hiểu rộng rãi, nhưng phản ứng bất động chỉ mới được chú ý nhiều hơn gần đây, phần lớn nhờ vào công trình của các nhà nghiên cứu như nhà tâm lý học Gordon G. Gallup Jr.
Ông chỉ ra mối liên hệ giữa “sự bất động trương lực” – cách động vật bị cứng cơ thể khi đối mặt với kẻ săn mồi – và phản ứng bất động của con người.
Khoa học thần kinh về sự bất động
Phản ứng cứng người là một dây chuyền phức tạp xảy ra trong não và cơ thể chỉ trong tích tắc, trước khi bạn kịp suy nghĩ. Tất cả bắt đầu từ hạch hạnh nhân, phần não chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc, kể cả nỗi sợ hãi. Khi hạch hạnh nhân phát hiện mối đe dọa, nó sẽ gửi tín hiệu nhanh đến vùng dưới đồi, đóng vai trò là trung tâm chỉ huy phản ứng căng thẳng của cơ thể. Sau đó, vùng dưới đồi sẽ chỉ thị cho tuyến thượng thận tiết ra một loạt hormone căng thẳng, chẳng hạn như adrenaline và cortisol.
Sự gia tăng hormone này kích hoạt hệ thần kinh tự chủ, hệ thống này có hai phần chính hoạt động đối lập nhau:
Hệ thần kinh giao cảm là hệ thống chuẩn bị cho cơ thể hành động. Khi hệ thống này chiếm ưu thế, bạn sẽ trải qua các phản ứng đối mặt hoặc bỏ chạy – một luồng năng lượng dâng trào, nhịp tim tăng nhanh và các giác quan được nâng cao, tất cả đều hướng đến việc đối đầu hoặc thoát khỏi mối nguy hiểm.
Hệ thần kinh phó giao cảm là hệ thống giúp bạn bình tĩnh và phục hồi. Trong phản ứng đóng băng, hệ thống này trở nên chiếm ưu thế, về cơ bản, nó “thắng phanh” cho cơ thể bạn. Thay vì phát ra một luồng năng lượng mới, nó tạo nên trạng thái tĩnh lặng.
Trong khoảnh khắc đóng băng này, cơ thể không chỉ ngừng hoạt động. Nó đang dừng lại để bảo tồn năng lượng, nâng cao nhận thức và đánh giá tình hình. Thính giác sẽ trở nên nhạy bén khi bạn cố gắng cảm nhận mọi chi tiết xung quanh.
Nhịp tim và hơi thở chậm lại và nhận thức về cơn đau sẽ giảm xuống. Đây là cách não bộ “nhấn nút tạm dừng,” cho nó một cơ hội ngắn ngủi để thu thập thêm thông tin trước khi hành động. Đây là một phản ứng nguyên thủy, mang tính phản xạ, một di tích từ quá khứ tiến hóa của con người khi bị bất động, là một chiến lược quan trọng để tránh sự chú ý của kẻ săn mồi.
Vai trò của chấn thương và lo lắng
Mặc dù bất kỳ ai cũng có thể trải qua phản ứng đóng băng, nhưng một số người dễ mắc phải hơn những người khác. Những ai có tiền sử chấn thương thời thơ ấu hoặc đang mắc chứng lo lắng thì sẽ bị bất động thường hơn.
Đối với họ, hệ thống báo động của não có thể trở nên quá nhạy cảm, kích hoạt phản ứng cứng người ngay cả trong những tình huống không đe dọa đến tính mạng. Đây là một lĩnh vực nghiên cứu quan trọng, với những khám phá mới mang lại hy vọng cho việc hiểu biết và điều trị.
Ví dụ, một nghiên cứu năm 2024 tại đại học Tulane University xác định được một con đường hóa học mới trong não chuột chi phối sự chuyển đổi từ trạng thái đông cứng sang trạng thái bỏ chạy. Phát hiện này một ngày nào đó giúp các nhà khoa học hiểu rõ về quá trình này trong bộ não phức tạp của con người, có khả năng dẫn đến các liệu pháp mới cho các tình trạng như rối loạn căng thẳng sau chấn thương.
Đối với những người thường xuyên trải qua phản ứng này, điều quan trọng cần nhớ là nó không phải một điều gì đáng lo ngại. Bạn không thể chủ động ngăn mình khỏi trạng thái cứng người ngay lúc đó, nhưng bạn có khả năng điều chỉnh hệ thần kinh để nó không bị mắc kẹt trong phản ứng sợ hãi một cách không cần thiết.
Vượt qua cảm giác tội lỗi và xấu hổ
Bước đầu tiên để đối phó với phản ứng bất động là hiểu nó. Nhiều người cảm thấy tội lỗi, xấu hổ và thất vọng sâu sắc sau khi bị tê liệt, điều này chỉ làm tăng thêm căng thẳng cho họ. Bằng cách nhận ra đây là một phản ứng tự nhiên, mang tính phản xạ của cơ thể, bạn sẽ bắt đầu buông bỏ những cảm xúc tiêu cực này.
Hiểu được cơ sở khoa học đằng sau nó để hỗ trợ bạn kiểm soát những gì đang diễn ra trong cơ thể và chuyển từ trạng thái cảm thấy choáng ngợp sang trạng thái tự thương cảm.
Cuối cùng, đối đầu, rút lui và tê liệt đều là những chiến lược sinh tồn hợp lý và tự động. Bằng cách hiểu được điều này, chúng ta bắt đầu định hình lại phản ứng của mình từ những thất bại cá nhân sang những bản năng mạnh mẽ, mặc dù đôi khi bất tiện.
The post Nhiều người ‘đứng hình’ khi sợ hãi, vì sao? appeared first on Saigon Nhỏ.
