Một nghiên cứu thú vị cho thấy bộ não con người không phát triển theo một đường cong đều đặn từ lúc sinh ra đến khi qua đời. Thay vào đó, nó trải qua tới bốn lần “restart” (khởi động lại) quan trọng ở tuổi chín, 32, 66 và 83.
Đây là kết luận của một nghiên cứu quy mô lớn do đại học Cambridge University công bố trên tạp chí Nature Communications, mở ra cách hiểu mới về hành trình sinh học của não bộ.
Nghiên cứu của đại học Cambridge University cho thấy, não trải qua bốn lần “khởi động lại” mạnh mẽ ở các mốc tuổi 9, 32, 66 và 83, kéo theo những thay đổi sâu sắc về nhận thức, cảm xúc và khả năng xử lý thông tin.
Trong nhiều năm, các nhà khoa học tin rằng sự phát triển của não diễn ra dần dần. Tuy nhiên, công trình mới cho thấy mạng lưới thần kinh của con người thực chất trải qua những giai đoạn tái cấu trúc mạnh mẽ đến mức có thể xem như bước ngoặt của đời sống trí tuệ và cảm xúc.
Tiến sĩ Alexa Mousley, nhà khoa học thần kinh tại Đơn vị Khoa học Não bộ và Nhận thức MRC thuộc Đại học Cambridge cho biết mỗi giai đoạn tái tổ chức đều đi kèm những thay đổi về hiệu suất hoạt động của não.
Đây có thể là thời điểm não hoạt động mạnh nhất hoặc cũng có thể là lúc nó dễ bị gián đoạn hơn bao giờ hết. Dữ liệu lớn hé lộ hành trình bí ẩn của chất trắng.
Để xác định những thời điểm bước ngoặt, nhóm nghiên cứu phân tích 4.216 ảnh cộng hưởng từ của người từ 0 đến 90 tuổi, lấy từ 9 dự án lớn ở Anh và Mỹ.
Tất cả đều sử dụng MRI khuếch tán, kỹ thuật giúp theo dõi sự chuyển động của phân tử nước dọc theo các bó sợi thần kinh, từ đó tái lập bản đồ chất trắng của từng người.
Dữ liệu sau đó được đưa vào thuật toán UMAP nhằm nén 12 tham số cấu trúc thần kinh vào mô hình ba chiều. Cách tiếp cận này cho phép các nhà khoa học nhìn thấy những điểm “bẻ cong” rõ rệt trong tiến trình phát triển mạng lưới não bộ mà trước đây chưa từng được ghi nhận.
Kết quả cho thấy não bộ trải qua 5 thời kỳ lớn trong đời và có bốn lần chuyển đổi mạnh.
Lần khởi động lại thứ nhất: Khoảng 9 tuổi
Từ khi sinh ra đến tuổi lên 9, não hoạt động trong trạng thái “siêu phát triển”. Đây là thời kỳ hình thành hàng triệu khớp thần kinh mới và mở rộng nhanh chất trắng. Tuy nhiên, hiệu suất truyền tải thông tin toàn cục lại suy giảm.
Các nhà khoa học lý giải rằng trẻ nhỏ ưu tiên xây dựng mạng lưới cục bộ, giống như tạo ra những khu dân cư nhỏ nhưng đông đúc, thay vì các tuyến giao thông dài và hiệu quả.
Khi bước sang chín tuổi, sự xuất hiện của hormone dậy thì trùng khớp với bước ngoặt thần kinh đầu tiên. Não bắt đầu chuyển từ cấu trúc cục bộ sang khả năng tích hợp tốt hơn giữa các vùng xa.
Lần khởi động lại thứ hai: Khoảng 32 tuổi
Từ chín đến 32 tuổi, não bước vào thời kỳ tinh chỉnh mạnh nhất. Các kết nối trở nên ngắn hơn, nhanh hơn và hiệu quả hơn. Đây là giai đoạn não đạt hiệu suất tối ưu, vừa linh hoạt vừa chuyên môn hóa, cho phép con người học nhanh, làm việc đa nhiệm và xử lý thông tin với độ chính xác cao.
Theo nhóm nghiên cứu, đến khoảng 32 tuổi, quá trình tối ưu hóa này đạt đỉnh. Bộ não chuyển sang thời kỳ trưởng thành ổn định, nơi cấu trúc kết nối thần kinh trở nên bền vững hơn.
Nhiều đặc điểm tính cách và khả năng nhận thức cũng ổn định từ giai đoạn này, phù hợp với quan sát lâu nay của tâm lý học về tuổi trưởng thành.
Tiến sĩ Mousley nhận xét rằng, nếu tuổi dậy thì có điểm bắt đầu rõ ràng thì “điểm kết thúc” về mặt thần kinh lại khó xác định hơn. Dựa trên bản đồ kiến trúc não, nhóm nghiên cứu thấy rằng quá trình phát triển kiểu vị thành niên chỉ thực sự chấm dứt ở đầu tuổi 30.
Lần khởi động lại thứ ba: Khoảng 66 tuổi
Sau tuổi 32, bộ não đi vào giai đoạn yên tĩnh kéo dài. Từ tuổi trưởng thành đến khoảng 66 tuổi, khả năng tích hợp giữa các vùng xa giảm dần, trong khi các kết nối cục bộ tăng lên. Điều này giống như việc não thu hẹp mạng lưới liên lạc, ưu tiên các “khu vực” gần nhau thay vì duy trì mạng lưới rộng khắp.
Đây là giai đoạn ổn định nhất nhưng cũng là lúc nguy cơ suy giảm nhận thức ngày càng tăng. Khi bước sang tuổi 66, chất trắng bắt đầu mỏng đi do lão hóa sinh học, khiến thông tin truyền tải kém hiệu quả hơn. Đây là thời điểm não dễ bị ảnh hưởng bởi các bệnh lý như tăng huyết áp, đột quỵ hoặc sa sút trí tuệ.
Lần khởi động lại thứ tư: Sau tuổi 83
Từ 83 tuổi trở đi, não bước vào giai đoạn lão hóa muộn. Mạng lưới thần kinh không còn phân tán mà tập trung vào một số vùng trung tâm để duy trì hoạt động. Các khu vực như hồi chẩm và hồi sau trung tâm vẫn giữ được độ gắn kết cao trong khi nhiều vùng khác suy giảm rõ rệt.
Điều này cho thấy nguồn lực kết nối của não đã cạn dần và chỉ những vùng quan trọng nhất tiếp tục gánh vác hoạt động điều phối.
Theo Giáo Sư Duncan Astle, đồng tác giả nghiên cứu, việc hiểu bốn bước ngoặt sinh học này có thể giúp lý giải vì sao một số rối loạn thần kinh hoặc vấn đề tâm lý thường tập trung ở những thời điểm nhất định của đời người.
Điều này mở ra triển vọng cải thiện chẩn đoán sớm, can thiệp sớm và thiết kế các phương pháp điều trị phù hợp theo độ tuổi.
Rất nhiều người đang phải đối mặt với nguy cơ suy giảm trí nhớ sớm. Một phần do lối sống gấp gáp, thiếu cân bằng và áp lực. Hiểu đúng nguyên nhân, nhận diện sớm dấu hiệu và áp dụng các biện pháp chăm sóc não bộ sẽ giúp duy trì “bộ nhớ sắc bén” và tinh thần minh mẫn.
Sức khỏe não bộ không chỉ đơn thuần là khả năng ghi nhớ, tư duy hay tập trung mà còn quyết định chất lượng cuộc sống, hiệu suất làm việc và khả năng thích ứng với áp lực trong thời đại đầy biến động.
Khi còn ở tuổi thanh xuân, chúng ta thường chủ quan cho rằng não bộ còn “dư dả” và không cần chăm sóc đặc biệt. Tuy nhiên, thực tế cho thấy hàng loạt yếu tố như stress, lo âu, thiếu ngủ, dinh dưỡng không hợp lý,… có thể âm thầm làm giảm chất lượng chức năng não, dẫn đến suy giảm trí nhớ và các rối loạn nhận thức khác ngay cả ở người trẻ.
Stress và lo âu ảnh hưởng đến sức khỏe trí não
Stress kéo dài làm tăng tiết cortisol, tổn hại vùng hạch hải mã (trung tâm ghi nhớ và học tập) dẫn đến teo tế bào thần kinh, suy giảm khả năng ghi nhớ và tiếp thu. Nó còn làm gián đoạn giấc ngủ, gây giảm tập trung, suy nghĩ chậm chạp, khó ra quyết định và ảnh hưởng xấu đến cảm xúc, sáng tạo. Về lâu dài, cortisol dư thừa góp phần khởi phát hoặc làm nặng thêm trầm cảm, lo âu, thậm chí tăng nguy cơ Alzheimer do tích tụ protein bất thường.
Lo âu mạn tính kích thích sản sinh cortisol và mất cân bằng serotonin, gây sương mù não và làm suy yếu vùng vỏ não trước trán, nơi điều khiển tư duy lý trí. Hệ quả là cảm giác lúng túng, thiếu tự tin, mệt mỏi, dễ rơi vào trầm cảm, rối loạn giấc ngủ và giảm sức đề kháng.
Khi não bộ chịu áp lực từ stress và lo âu, bạn sẽ thấy trí nhớ kém (thường quên chi tiết nhỏ), khó tập trung, dễ bị phân tâm, luôn cảm thấy lo lắng không rõ lý do và thay đổi tâm trạng, cáu gắt hoặc trầm uất. Xuất hiện đồng thời nhiều dấu hiệu này kéo dài cảnh báo não đang quá tải, cần được nghỉ ngơi, điều chỉnh thói quen và tìm hỗ trợ kịp thời.
Hệ quả lâu dài
Áp lực kéo dài khiến não bộ suy giảm chức năng, biểu hiện qua giảm trí nhớ, kém tập trung, lo âu và rối loạn cảm xúc. Nếu không được can thiệp kịp thời, các triệu chứng này có thể dẫn đến nhiều hệ quả lâu dài:
-Suy giảm trí nhớ ngắn hạn: Quên tên, quên vị trí đồ vật, quên nội dung vừa đọc.
Giảm khả năng tập trung: Dễ mất tập trung, nghĩ lan man, giảm hiệu quả công việc.
-Rối loạn giấc ngủ: Mất ngủ, ngủ không sâu, dẫn đến chu kỳ giấc ngủ – thức giấc không đều, làm chất lượng phục hồi não giảm.
-Tăng nguy cơ sa sút trí tuệ: Các nghiên cứu dịch tễ học cảnh báo stress mạn tính là yếu tố nguy cơ độc lập của Alzheimer và các dạng sa sút trí tuệ khác về lâu dài.
Các dấu hiệu cảnh báo suy giảm trí nhớ người trẻ tuổi cần lưu ý
Khi chịu ảnh hưởng bởi stress và lo âu kéo dài, não bộ sẽ phát tín hiệu cảnh báo thông qua nhiều biểu hiện rõ rệt. Một trong những dấu hiệu đầu tiên là giảm trí nhớ, người bệnh thường quên các chi tiết nhỏ trong sinh hoạt hàng ngày, ảnh hưởng đến hiệu suất công việc và chất lượng mối quan hệ.
Suy giảm trí nhớ không chỉ là chuyện của người lớn tuổi. Ở người trẻ, việc nhận diện sớm giúp can thiệp kịp thời, ngăn ngừa tiến triển nặng hơn. Dưới đây là những dấu hiệu cần lưu ý:
-Quên lặp đi lặp lại: Quên lịch hẹn, quên tên người mới gặp, quên nội dung công việc đã giao hoặc họp; nhắc đi nhắc lại nhiều lần mà vẫn không nhớ.
-Khó khăn khi học tập, tiếp thu thông tin mới: Đọc chậm hiểu chậm, phải đọc lại nhiều lần mới nắm được ý chính; khó xây dựng kiến thức mới.
-Thay đổi tính cách hoặc tâm trạng: Dễ cáu giận, trầm cảm, lo âu khi phải nhớ hoặc xử lý vấn đề; thiếu tự tin về khả năng bản thân.
-Mất phương hướng không gian: Lạc đường ngay cả trong khu vực quen thuộc; không nhớ đường ngắn nhất từ phòng làm việc về nhà.
-Khó xử lý công việc đa nhiệm: Cảm giác “não bị quá tải” khi phải xử lý nhiều việc cùng lúc, dễ bỏ sót chi tiết và phân tâm.
Nếu gặp đồng thời hai – ba dấu hiệu trên kéo dài hơn ba tháng, người trẻ nên cân nhắc gặp bác sĩ thần kinh hoặc chuyên gia tâm lý để đánh giá chức năng nhận thức.
(theo Health và nguồn tổng hợp)
The post Não bộ cũng cần ‘restart’ để phát triển appeared first on Saigon Nhỏ.
